Συνέντευξη του Jerry Fodor

Ακολουθεί αναδημοσίευση συνέντευξης του Jerry Fodor στην "Καθημερινή".

Hμερομηνία δημοσίευσης: 03-06-07

Ο νους λειτουργεί με λόγο, όχι με εικόνα Ο θεμελιωτής της γνωσιακής επιστήμης Τζέρυ Φόντορ αναλύει τη διαδικασία της σκέψης και επιμένει σε αναθεώρηση του δαρβινισμού Συνέντευξη στον Ματθαιο Τσιμιτακη Είναι η μοναδική στιγμή κατά την οποία η κεντρική αίθουσα του Συνεδριακού κέντρου των Δελφών είναι ασφυκτικά γεμάτη. Οι διοργανωτές του 2ου Ευρωπαϊκού συνεδρίου Γνωσιακών Επιστημών το περίμεναν και έτσι δεν προγραμμάτισαν εκδηλώσεις στις υπόλοιπες αίθουσες. Στο βήμα υπομονετικά και λίγο αγχωμένα κοιτάζει σκυφτός τα χαρτιά του ο Τζέρυ Αλαν Φόντορ, ο Αμερικανός φιλοσοφος και γνωσιακός επιστήμονας που κατά τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 βοήθησε τα μέγιστα στη θεμελίωση αυτής της νέας επιστήμης με τις εργασίες του στη φιλοσοφία του νου. Πρόκειται να εκφωνήσει μια ομιλία με τίτλο «Ενάντια στον Δαρβινισμό», κάτι που σαν δήλωση και μόνο εξάπτει το ακροατήριο που απαρτίζεται απο γνωσιακούς ψυχολόγους, νευροεπιστήμονες, βιολόγους, ανθρωπολόγους, επιστήμονες των υπολογιστών και της τεχνητής νοημοσύνης, φιλοσόφους κ.ά. Η γνωσιακή επιστήμη (cognitive) προσπαθεί να καταλάβει και να αποκωδικοποιήσει τη «μηχανική του μυαλού και της σκέψης», βλέπει το μυαλό σαν υπολογιστή. Συντίθεται από πολλές επιμέρους επιστήμες, των οποίων οι φορείς συχνά αντιδικούν διεκδικώντας τη δική τους αλήθεια σε αυτό το νέο πεδίο, έναντι της αλήθειας των άλλων. Ο Τζέρυ Φόντορ έγινε διάσημος για τις θεωρίες του περί της «γλώσσας της σκέψης» και του «συναρτησιακού νου» (modularity of mind). Κατά τις δεκαετίες του ’70 και ’80 υποστήριξε ότι οι πνευματικές καταστάσεις όπως είναι οι πεποιθήσεις ή οι επιθυμίες μας είναι σχέσεις ανάμεσα στο υποκείμενο και τις νοητικές του αναπαραστάσεις. Αυτές οι αναπαραστάσεις μπορούν να εξηγηθούν μόνο υπό τον όρο ότι υπάρχει μια γλώσσα της σκέψης στον εγκέφαλό μας. Η γλώσσα αυτή δεν είναι απλώς ένα εξηγητικό εργαλείο που χρησιμοποιούμε, αλλά υπαρκτή, εγγενής, σχηματίζεται δε και κωδικοποιείται στο μυαλό μας. Αλλες σημαντικές λειτουργίες, όπως οι αντιληπτικές και γλωσσικές επεξεργασίες που επιτελεί ο νους μας, σχηματίζονται μέσα σε «μονάδες» του εγκεφάλου μας. Αυτές οι μονάδες, κατά τον Φόντορ, είναι σχετικά ανεξάρτητες τόσο μεταξύ τους όσο και από την κεντρική επεξεργαστική μονάδα του εγκεφάλου, η οποία έχει ένα πιο συνολικό και λιγότερο εντοπισμένο χαρακτήρα. Ο ρόλος της κεντρικής μονάδας είναι να φροντίζει τις λογικές σχέσεις ανάμεσα στα περιεχόμενα των διαφορετικών επιμέρους μονάδων και τη ροή των δεδομένων που εισέρχονται ή εξέρχονται. Η σκέψη και οι νοητικές λειτουργίες συντίθενται κυρίως από υπολογισμούς οι οποίοι συντελούνται με το συντακτικό των αναπαραστάσεων, που με τη σειρά του συνιστά τη Γλώσσα της Σκέψης. Ο Φόντορ, καθηγητής σήμερα στο Πανεπιστήμιο Rutgers του Νιου Τζέρσεϊ είναι βαθιά επηρεασμένος από τη γλωσσολογία του Τσόμσκι, αλλά και την παράδοση της Φρενολογίας του Φραντς Τζόζεφ Γκαλ, μια θεωρία του 19ου αιώνα, η οποία ατύχησε να συνδεθεί με αντιδραστικές πολιτικές θεωρίες (ρατσισμός, φασισμός). Τόσο στη Φρενολογία, όσο και σε όλες τις «κάθετες» θεωρίες του εγκεφάλου, οι νοητικές λειτουργίες είναι εντοπισμένες, γενετικά προκαθορισμένες και συνδεδεμένες με ξεκάθαρες νευρολογικές δομές. Σαν οπαδός του Τσόμσκι και βαθιά επηρεασμένος από τον ψυχολογικό νατιβισμό, ο Φόντορ πιστεύει ότι οι γνωσιακές λειτουργίες είναι έμφυτες στον άνθρωπο. Και γι’ αυτό δεν χάνει ευκαιρία να επιτεθεί σε θεωρίες όπως αυτές της συνειρμικότητας ή του λειτουργισμού, που υποστηρίζουν ότι οι συμπεριφορές που επικράτησαν στην εξέλιξη των ειδών καθορίζονται από τον μιμητισμό της ισχυρότερης - βέλτιστης συμπεριφοράς, καθώς και ότι οι συνειρμοί καθορίζουν ποια είναι η βέλτιστη συμπεριφορά. Για τον Φόντορ η ένταση των σχέσεων μάλλον παίζει μεγαλύτερο ρόλο. Οπως ήταν αναμενόμενο η ομιλία του στους Δελφούς παρέσυρε το ακροατήριο σε μια παθιασμένη αντιδικία. Αμέσως μετά, μίλησε στην «Κ». Η θεωρία του Δαρβίνου δεν έχει αποδειχτεί — Είχατε μια σκληρή αντιδικία με μια σειρά από επιστήμονες, οι οποίοι ακολουθούν τον δαρβινισμό χωρίς ιδιαίτερες αμφιβολίες. — Δεν εκπλήσσομαι. Μου συμβαίνει όλη την ώρα. Η διαφωνία μου είναι ότι οι παρατηρήσεις των επιστημόνων δεν σου λένε για ποιο λόγο έχουν επιλεγεί κάποια είδη στην ιστορία της εξέλιξης, ενώ άλλα όχι. Ποιες είναι εκείνες οι κρίσιμες λειτουργίες τους που συνεισφέρουν στην επιβίωσή τους; Η υπόθεση που κάνω είναι ότι δεν υπάρχει τίποτα στη θεωρία του Δαρβίνου που να μας το αποκαλύπτει αυτό. Είναι πολύ σημαντικό να μπορέσουμε να ξεχωρίσουμε τι προβλέπει πραγματικά η θεωρία και τι προτείνουν οι επιστήμονες που χρησιμοποιούν αυτή τη θεωρία. Πολλή διαίσθηση και πολύς εμπειρισμός υπεισέρχονται στην απόφαση του εκάστοτε επιστήμονα για το πώς λειτούργησε η φυσική επιλογή ενός είδους. Η θεωρία μαζί με τον επιστήμονα μας αφηγούνται πώς διαδραματίστηκε η εξέλιξη. Το γεγονός, όμως, ότι ένας θεωρητικός με παρελθόν στη μελέτη των ειδών μπορεί να διατυπώσει μια πολύ καλή διαισθητική υπόθεση –παρά κρίση– δεν μας αποκαλύπτει πραγματικά ποια είναι η ισχύς της θεωρίας. Και σίγουρα δεν μας δίνει μια «θεωρία των λειτουργιών». — Τι είναι η γνωσιακή επιστήμη; Σας ρωτάω επειδή ακούει κανείς πολλούς διαφορετικούς ορισμούς εδώ και φαίνεται πως υπάρχει πρόβλημα ορισμού. — Καταρχήν δεν θεωρώ απαραίτητο να υπάρχει ένας ορισμός προκειμένου να κάνεις επιστήμη. Ενα μεγάλο μέρος της γνώσης μας έχει οργανωθεί γύρω από εμπειρικές παρατηρήσεις για πράγματα που δεν ορίζουμε. Αυτό που συναντάς είναι θεωρίες που δουλεύουν. Τι είναι λοιπόν γνωσιακή επιστήμη; Εξαρτάται ποιον είσαι διατεθειμένος να ακούσεις. Εγώ πιστεύω ότι είναι εξελιγμένη γνωσιακή ψυχολογία που επιτελείται με πιο εξειδικευμένη αίσθηση για το ποια είναι τα ερωτήματα. Το μεγαλύτερο μέρος της γνωσιακής ψυχολογίας –τουλάχιστον στις αγγλόφωνες χώρες– είναι με τον ένα ή άλλο τρόπο εκδοχές της θεωρίας της συνειρμικότητας. Νομίζω πως αυτό που κάνει η γνωσιακή επιστήμη –αν κάνει οτιδήποτε σπουδαίο– είναι ότι επεξεργάζεται αναλυτικά μια εναλλακτική προς αυτήν θεωρία που γεννιέται πρωτίστως από τις ιδέες του Τούριγκ για τις υπολογιστικές μηχανές. Η κεντρική ερώτηση είναι: Μπορείς να φτιάξεις μια θεωρία της αντίληψης, της μάθησης, της λήψης αποφάσεων, της σκέψης η οποία να ενσωματώνει την ιδέα του υπολογισμού εκεί που παραδοσιακά χρησιμοποιούσε την ιδέα των συνειρμών και των συνάψεων; Περιφερειακά υπάρχουν πολλά αντικείμενα, όπως γνωσιακές κοινωνικές επιστήμες και γνωσιακές νευροεπιστήμες, αλλά πιστεύω ότι η καρδιά του πράγματος είναι ένα υπολογιστικό μοντέλο των νοητικών λειτουργιών. Και στ’ αλήθεια δεν γνωρίζουμε πώς θα εξελιχθεί αυτή η ιστορία. Μέχρι εδώ είμαι σίγουρος ότι υπήρξε μια σημαντική ιδέα στη γνωσιακή επιστήμη, αυτή του Τούριγκ και το στοίχημα είναι πόσο μακριά θα μπορέσουμε να την πάμε. «Σε λάθος δρόμο» — Τι εννοούσατε λοιπόν όταν δηλώσατε ότι η γνωσιακή επιστήμη έχει πάρει τον λάθος δρόμο; — Είπα κάτι τέτοιο; Είναι αλήθεια. Νομίζω ότι τα περισσότερα προγράμματα στα οποία επενδύονται χρήματα σε αυτό τον χώρο είναι στην πραγματικότητα χάσιμο χρόνου αν δεχτείς ότι το κεντρικό πρόβλημα προς επίλυσιν είναι να δώσουμε ένα χαρακτηρισμό για το τι είναι η σκέψη. Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε πραγματικά και είναι κάτι που έχει εφαρμογές, νέες αντιλήψεις για τη μάθηση κ.ο.κ. Τα περισσότερα προγράμματα είναι είτε περιφερειακά είτε επαναφέρουν με άλλους τρόπους τη θεωρία των συνειρμών (Associationism) που αποκλείεται να δουλέψει. Θα ήθελα πάρα πολύ να δω (αλλά δεν νομίζω ότι θα γίνει) το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής να στρέφεται στην κατανόηση του τι σημαίνει η δημιουργία ενός υπολογιστικού μοντέλου του μυαλού. Και ποια μπορεί να είναι τα ερμηνευτικά όρια αυτού του μοντέλου. — Στην εποχή μας η θεωρία του Δαρβίνου χτυπιέται σκληρά και μάλιστα από φωνές που δεν έχουν την καλύτερη επιστημονική και πολιτική μαρτυρία. Γιατί διαλέξατε αυτή τη χρονική στιγμή να επιτεθείτε στον Δαρβίνο; — Η διαφωνία στα μίντια αφορά το αν η γιαγιά μου ήταν χιμπατζής ή όχι. Αυτό το μέρος της θεωρίας είναι όχι μόνο αληθοφανές αλλά συντριπτικά αποδεδειγμένο. Εδώ διαφωνούμε για τις λεπτομέρειες. Πώς ακριβώς δουλεύουν τα πράγματα. Η ιδέα ότι ο μηχανισμός της δημιουργίας και επικράτησης των ειδών, ο μηχανισμός διά του οποίου αλλάζει ο φαινότυπος με τον χρόνο είναι φυσική επιλογή έχει πολύ αδύναμες αποδείξεις. Η ερώτηση που κάνω είναι αν η ιδέα των λειτουργιών των βιολογικών ειδών που παρατηρούμε στο εργαστήριο μπορεί να χαρακτηριστεί με δαρβινικούς όρους οπως «επιλογή». Και για μένα δεν είναι καθόλου προφανές ότι μπορεί. Δεν έχω δει ακόμα μια σοβαρή μελέτη πάνω στην ερώτηση πόση βιολογία βασίζεται πραγματικά στη θεωρία έναντι της εμπειρικής προσέγγισης του «κοιτάζω πώς δουλεύει το σύστημα». Θα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα μια απάντηση μιας και η δαρβινική άποψη για τις λειτουργίες των ειδών χρησιμοποιείται τοσο ευρέως σε αυτές τις έρευνες. Αν επιτεθούμε στη δαρβινική άποψη –που νομίζω ότι πρέπει– τότε η ερώτηση του ποιος ακριβώς ρόλος ταιριάζει στις λειτουργίες, βελτιώνει τους περιορισμούς στις εναλλακτικές της δαρβινικής θεωρίας. Συντακτικές αναπαραστάσεις — Τι είναι η γλώσσα της σκέψης; — Στην ψυχολογία και τη φιλοσοφική ψυχολογία λένε ότι οι νοητικές λειτουργίες όπως η σκέψη απαιτούν συγκεκριμένα είδη αναπαραστάσεων του κόσμου. Στην παράδοση του Ντέηβιντ Χιουμ η άποψη ήταν πως οι αναπαραστάσεις αυτές είναι εικόνες ή κάτι τέτοιο. Εχουμε καλούς λόγους να πιστεύουμε πλέον ότι αυτό δεν είναι σωστό. Αν η σκέψη είναι κάποιου είδους επεξεργασία νοητικών αναπαραστάσεων τότε είναι πιθανότερο αυτές να είναι συντακτικές. Αν σκεφτείτε λοιπόν μια προσωπική γλώσσα, η οποία αποτελείται από νοητικές αναπαραστάσεις με δομή πρότασης λόγου, τότε καταλαβαίνετε περίπου τι είναι η γλώσσα της σκέψης. Βασίζεται περισσότερο στα χαρακτηριστικά της γλώσσας απ’ ό,τι στα χαρακτηριστικά της εικόνας. — Με τι ασχολείστε αυτή την εποχή; — Γράφω ένα βιβλίο σχετικά με το καθεστώς των θεωριών της φυσικής επιλογής στη θεωρία της εξέλιξης. Το πρώτο μέρος θα λέει ότι κάτι πάει στραβά με την ιδέα της φυσικής επιλογής και το δεύτερο θα ισχυρίζεται ότι δεν έχει και πολύ μεγάλη σημασία. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου θα μιλάει αρκετά για τη σχέση γενετικής δομής και φαινοτύπου. Τείνω να πιστέψω ότι δεν είναι λογικό πια να ερμηνεύουμε έτσι τα βιολογικά στοιχεία. Επίσης, τυπώνω αυτό τον καιρό μια διορθωμένη εκδοχή της «Γλώσσας της Σκέψης». Πώς φαίνεται η εικόνα τριάντα χρόνια αργότερα, ποια είναι τα προβλήματα, τι περιμένα να συμβεί και τι όχι. Τι αποδείχτηκε σωστό και τι όχι κ.ο.κ. Εντονοι αλλά δημιουργικοί διαξιφισμοί Με επιτυχία διεξήχθη την περασμένη εβδομάδα το δεύτερο Ευρωπαϊκό συνέδριο Γνωσιακής Επιστήμης στο συνεδριακό κέντρο των Δελφών, όπου συγκεντρώθηκαν επιστήμονες από πολλά διαφορετικά πεδία και από όλο τον κόσμο προκειμένου να ανταλλάξουν απόψεις για τις εξελίξεις στον χώρο τους. Γνωσιακοί ψυχολόγοι, ανθρωπολόγοι, νευροεπιστήμονες και φιλόσοφοι μεταξύ άλλων δημιούργησαν μια παθιασμένη αμόσφαιρα προσπαθώντας να πείσουν για την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κινηθεί η νέα αυτή επιστήμη με συμπεριφοριστές και γνωστικούς να αντιδικούν σε κάποιες περιπτώσεις έντονα (πλην δημιουργικά). Αποκορύφωση η ομιλία του Αμερικανού φιλοσόφου Τζέρυ Φόντορ την τελευταία μέρα, ο οποίος επιτέθηκε στη θεωρία της εξέλιξης προκειμένου να εισπράξει μια ομοβροντία αντιδράσεων από το ακροατήριο. «Είχαμε τη χαρά να έχουμε σημαντικούς εκπροσώπους από όλο τον κόσμο και να γίνουν πολύ καλές συζητήσεις», είπε η διοργανώτρια του συνεδρίου κ. Στέλλα Βοσνιάδου, καθηγήτρια Γνωστικής Ψυχολογίας στο τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανάμεσα στις προσωπικότητες του διεθνούς χώρου που ήρθαν στην Ελλάδα ξεχώρισαν η Μάργκαρετ Μπόντεν, καθηγήτρια Γνωσιακής και Υπολογιστικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σάσσεξ και συγγραφέας του διασημότερου μέχρι στιγμής βιβλίου περί γνωσιακής επιστήμης («Το Μυαλό σαν μηχανή»), ο Κριστιάνο Καστελφράνκι που διδάσκει τεχνητή νοημοσύνη στο Πανεπιστήμιο της Σιένας, η Κάθριν Φουκς, από το Γαλλικό CNRS κ.ά. Η γνωσιακή επιστήμη έχει δώσει μέχρι σήμερα πολύ ελπιδοφόρα στοιχεία στην κατανόηση αθενειών όπως ο αυτισμός και το σύνδρομο DOWN, τη μαθησιακή λειτουργία κατά την ανάπτυξη των παιδιών, την ανάπτυξη τεχνολογιών για το Διαδίκτυο (όπως για παράδειγμα αλγόριθμοι αναζήτησης πληροφοριών τύπου Google), προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης και εικονικής πραγματικότητας κ.ο.κ.